Tjrli-tjrli czyli idzie wiosna do Krosna

Jak poznać czy do Krosna nadchodzi wiosna? Poprosiliśmy naszego zaprzyjaźnionego naukowca – dr Henryka Różańskiego z Krosna, by przybliżył mieszkańcom naszego miasta ptaki i rośliny, które można zaobserwować na wiosnę w Krośnie. Choć w tekście sporo naukowych wyrażeń, warto go przeczytać, by dowiedzieć się np. także, że na wiosnę wzrasta popęd płciowy u zwierząt i ludzi... Życzymy wszystkim udanych poszukiwań najbardziej oczekiwanej pory roku!

Marcowe słońce świeci coraz dłużej i coraz cieplej. Pogoda zmienna, po ciepłym dniu nadchodzi dzień chłodny, czasem posypie śniegiem, woda znów zamarza. Gleba jest jeszcze zimna, ale mimo to ludzie, rośliny i zwierzęta odczuwają nadejście wiosny. Najbardziej widocznym dla nas przejawem wiosny jest niewątpliwie aspekt wiosenny, czyli wystąpienie określonego zespołu roślin charakterystycznych dla wiosny.

Ponadto obserwujemy zmiany w śpiewie i w zachowaniu ptaków. W lutym i w marcu przylatują do nas skowronki (śpiewa tjrli-tjrli-tjirli), szpaki, bociany, drozdy (śpiewa cip-cip-cip), pliszki siwe (śpiewa cilip-cilip-cilip-cilip). Sikorki zaczynają częściej i głośniej śpiewać: cicide-cicide (sikora bogatka), cici-cirr-cici-cirr (sikora modra). Śliczny ptaszek - pierwiosnek wydaje dźwięki till-tell-till-tell. W marcu, w ogrodach i w parkach można usłyszeć głośny śpiew kowalików (sekwencja śpiewu djewtdjewdjewt). Na osiedlach słyszalny jest raniuszek drr-dsirr-drr-dsirr.

W okresie zimowym owady siedzą pod korą i w ściółce leśnej, w zabudowaniach miejskich i gospodarskich. Gdy temperatura podniesie się do 8-10 stopni, ich metabolizm przyśpiesza. Na murach i ścianach zaczną wygrzewać się wielkie muchy. W południe będzie można dostrzec w parkach, nad Wisłokiem i Lubatówką, a także w podkrośnieńskich lasach pluskwiaki kowale (z czerwono-czarnym rysunkiem na grzbiecie), latające kłęby czarnawych muchówek - leni marcowych, pszczoły wokół rozkwitających paków drzew i krzewów. Pączki sączą wówczas żywice i słodkawe wydzieliny zlizywane przez liczne owady. Nad Lubatówką i Wisłokiem w samo południe od czasu do czasu przelecą rusałki pokrzywniki i żółty cytrynek, zwłaszcza w pobliży wierzb i olch nadrzecznych pokrytych baziami. W pobliżu bloków i na nasłonecznioncyh łąkach niewątpliwie figluje w powietrzu rusałka pawik z charakterystycznymi kolorowymi oczkami na skrzydłach.

Zwiastunem wiosny jest także masowy wylęg biedronek, nie tylko w naszych mieszkaniach, ale również w nasłonecznionych zabudowaniach gospodarskich. Biedronki wpełzają na gałązki krzewów i drzew w poszukiwaniu słodkiego soku i mszyc, którymi się żywią. Nocą będą nas budzić aż do maja kocie muzyki w pobliżu ruder i śmietników. Koty się marcują :). Psy rwą się do ucieczki, wykazując tendencje do wędrowania w poszukiwaniu samiczki.

Z każdym dniem ukazuje się na powierzchni ziemi coraz więcej roślin. Żywa, świeża zielona barwa i najczęściej biała lub żółta barwa kwiatów wyróżnia je na szarym tle resztek zeszłorocznych roślin.

Jednym z pierwszych zwiastunów nadchodzącej wiosny jest jaskier pszonka czyli ziarnopłon wiosenny o jasnóżołtych kwiatach i lśniących serduszkowatych listkach. Pojawia się masowo na wilgotnych glebach i wśród nadrzecznych zarośli (w łęgach). Na polach, ugorach, grządkach można spotkać wiosnówkę pospolitą i tasznika pospolitego. Oba gatunki mają kwiaty drobne i białe, niezbyt atrakcyjne. Wiosnówka ma zebrane liście przyziemne w różyczkę. Tasznik jest znaną roślina leczniczą o właściwościach przeciwkrwotocznych (hamujących krwawienie), uszczelniających i wzmacniających naczynia krwionośne. W Kotlinie Krośnieńskiej rozpowszechnioną rośliną, kwitnącą od marca do października jest gwiazdnica pospolita. Uznawana jest przez rolników za chwast. Należy również do roślin leczniczych o działaniu wykrztuśnym, regulującym przemianę materii, przeciwzapalnym i czyszczącym krew ze szkodliwych toksyn. Znakomity lek na kaszel, nieżyty układu oddechowego, grypę, przeziębienia i osłabienie pozimowe. Kwiaty drobne, gwiazdkowate, białe, liście jajowate, nieco owłosione.

Na trawnikach zakwitają niekiedy obok leżącego jeszcze śniegu znane wszystkim stokrotki pospolite. Niewielu Czytelników wie, że to roślina lecząca zaburzenia przemiany materii i liczne choroby skórne. Stosowana jest w postaci naparów i maceratów.

Przejdźmy teraz do roślin o żółtych kwiatach. Na łąkach w dolinie Lubatówki i Wisłoka, w sadach, w parku na Zawodziu, w parku Jordanowskim a także w lasach podkrośnieńskich spostrzec można złoć żółtą i złoć małą. Liście tych roślin są długie, równowąskie, wyrastają z cebulki, ukrytej głęboko w ziemi. Kwiaty są jasnożółte 6-płatkowe, niekiedy ze smugami zielonkawymi. Listki są w liczbie 1-2, stąd łatwo gubią się w trawie.

Na polanach i wzgórzach od marca zakwita również śnieżyczka przebiśnieg, bardzo rzadka na naszym terenie z powodu masowego zbierania. Dorasta do 20-30 cm, ma dwa wąskie listki i jednokwiatowy pęd. Kwiaty są białe, skierowane do dołu, niekiedy zielonkawo naznaczone. W kwiecie są 3 płatki małe i 3 płatki duże (zewnętrzne).

Znane wszystkim zawilce o białych kwiatach pojawią się dopiero w II połowie kwietnia. Wcześniej zakwitają zawilce żółte, znacznie rzadsze od tych białych.

Piękną i bardzo delikatną roślinką wczesnowiosenną jest śledziennica skrętolistna, pospolita nad Lubatówką. Cała roślina ma barwę zielonożółtą, jakby spłowiałą. Liście są okrągławonerkowate, kwiaty drobne, żółte z 8 pręcikami. Jest to stara roślina zielarska stosowana w leczeniu chorób śledziony, wątroby i pęcherzyka żółciowego.

Przy rozmaitych budowach, wykopiskach, na torowiskach, na przydrożach i ugorach masowo zakwita podbiał pospolity. Kwiaty rozwijają się przed liśćmi, dlatego są wyraźnie widoczne. Przed deszczem, opadem śniegu i wieczorem kwiaty zamykają się. Po przekwitnięciu są zgięte ku dołowi i zaczynają tworzyć białawy puch kielichowy. Łodyżki kwiatów są okryte łuskami, owłosione kutnerowato. Bardzo cenna roślina lecznicza. Sok i syrop z podbiały można kupić w aptekach. Działa przeciwkaszlowo, osłaniająco, przeciwzapalnie, wzmacniająco i odkażająco.

Na polach w kierunku Suchodołu, Rajsów, Łężan, Krościenka, Korczyny, Polanki i Turaszówki rośnie pierwiosnek wiosenny i pierwiosnek wyniosły o działaniu odtruwającym wykrztuśnym, moczopędnym i uspokajającym. Napar z kwiatów osłodzony miodem można podawać również małym dzieciom w przeziębieniu i grypie. Liście zawierają w 100 g nawet 600 mg łatwo przyswajalnej witaminy C. Nie można jednak przekroczyć dawki 50 ml naparu 3-4 razy dz. Kwitnie od marca do maja. Kwiaty są jasnożółte.

W dolinach krośnieńskich rzek i strumieni, w pobliżu łęgów rośnie przepiękna roślina – kokorycz pełna. Kwiaty są różowopurpurowe, listki delikatne, podwójnie 3-sieczne. Kwiaty zebrane w szczytowy stożkowaty kwiatostan. Każdy kwiat ma ostrogę, dorasta do 20 cm wysokości. Głęboko w ziemi tkwi cebulka. Roślina jest silna w działaniu i przedawkowana staje się trująca. W małych dawkach działa przeciwbólowo, nasennie, uspokajająco, a nawet odurzająco.

Na Winnej Górze, od strony południowej spotkać można groszek wiosenny. Kwiaty zmieniają barwę, najpierw są czerwone, później niebieskie, granatowe lub sine. Listki tej rośliny zebrane są na wspólnych łodyżkach po 2-3 pary. Kwiaty motylkowe, czyli zbudowane z łódeczki, skrzydełek i żagielka. Kwitnie od końca marca do maja.

Marcowo-kwietniowa rośliną jest miodunka ćma o kwiatach, które zmieniają barwę zależnie od odczynu gleby. Na glebach kwaśnych barwa idzie w kierunku różowej, fioletowej i czerwonej. Na glebach zasadowych barwa dopełnia się do niebieskiej lub błękitnej. Kwiaty rurkowate z płatkami. Cała roślina jest owłosiona, liście są sercowate. Rośnie w łęgach nadrzecznych i w lasach. Cenna roślina lecznicza o działaniu antyseptycznym, przeciwzapalnym, przeciwkaszlowym. Stosowana przy zapaleniu gardła, oskrzeli, płuc i w chorobach zakaźnych oraz przeziębieniowych.

Na nasłonecznionych wzgórzach i zboczach przyleśnych rzadko można zaobserwować sasanki o kwiatach fioletowych lub niebieskofioletowych. Obecnie sadzone w ogrodach. Kwiaty są zwieszone, dzwonkowate, płatki na końcach odwinięte. Liście pierzastosieczne, czyli powycinane pierzasto. Dorasta do 30-40 cm, jest wiec rośliną dużą. Należą do roślin trujących. Na Ziemi Krośnieńskiej mocno wyniszczone z powodu masowego zbierania. W nasłonecznionych miejscach po powierzchni rozciągają się długie pędy bluszczyka kurdybanka. Listki są sercowate lub nerkowate, brzegiem karbowane, kwiaty drobne fioletowe. Roślina lecznicza, regulująca wydzielanie żółci, soku trzustkowego i jelitowego. Reguluje przemianę materii, odtruwa organizm, wzmacnia i uspokaja, zapobiega kamicy moczowej i żółciowej. Doskonale leczy liczne choroby skórne.

W lasach i na wzgórzach od końca marca kwitnie fiołek wonny i fiołek kosmaty o działaniu wykrztuśnym i żółciopędnym.

Ziemia Krośnieńska może poszczycić się posiadaniem pięknej rośliny o nazwie cebulica dwulistna. Kwiaty ma fioletowe, liście równowąskie, wyrastające z cebulki. Pospolita w dolinie Lubatówki, Wisłoka, na Prochowni, ponadto nad Jasiołką. Rośnie w lasach, w łęgach, na łąkach przy zaroślach drzewiastych. W ogrodach uprawiana jest niekiedy podobna do niej cebulica syberyjska, która wymyka się w czasie powodzi i dziko rośnie nad rzekami, znacznie jednak rzadziej. Zawierają glikozyd nasercowy – scylarynę.

Wraz z nastaniem wiosny dnie stają się coraz dłuższe, co ma swoje konsekwencje w zmianach fizjologicznych ustroju człowieka. Zmiany te można przedstawić na przykładzie szyszynki i modnego ostatnio hormonu – melatoniny.

Szyszynka leżąca w mózgu syntetyzuje wazotocynę, histaminę, serotoninę, noradrenalinę oraz melatoninę. Melatonina, czyli N-acetylo-5-metoksytryptamina jest związkiem indoloaminowym. Światło padające na siatkówkę wzbudza impulsy dopływające do szyszynki, gdzie hamuje syntezę i uwalnianie melatoniny. Melatonina jest syntetyzowana w nocy (10 razy więcej jej powstaje w nocy niż w dzień). Zatem szyszynka wykazuje rytm okołodobowy. Dzięki melatoninie komórki organizmu orientują się o porze dnia, dzięki czemu mogą również wykazywać rytm biologiczny. Rytm biologiczny polega na występowaniu regularnych oscylacji w przebiegu różnych procesów fizjologicznych (wzrosty i spadki aktywności komórek, tkanek, narządów i układów narządów). Wahania w aktywności występują rytmicznie i są zależne od oscylacji światła fizycznego.

Melatonina jest antygonadotropiną, czyli hamuje popęd płciowy i dojrzewanie płciowe. Dlatego też w okresie jesienno-zimowym spada aktywność seksualna ludzi i zwierząt. Dzień jest wówczas krótki, a noc długa, przez co występuje wzmożone wydzielanie melatoniny. Wiosną i latem obserwuje się wzrost popędu płciowego i ogólnej aktywności ruchowej, za sprawą długiego dnia i małej zawartości melatoniny we krwi. Spadek zawartości melatoniny zwiększa wydzielanie gonadoliberyn (luliberyna, foliberyna). Gonadoliberyny uwalniają hormony gonadotropowe przysadki, a te z kolei zwiększają wydzielanie hormonów płciowych.

Melatonina skupia ziarna melaniny w melanocytach, co daje efekt rozjaśnienia skóry. Zapewnia wystąpienie snu, zmniejsza ilość wybudzeń podczas snu.

Obecnie jest sprzedawana w formie tabletek i stosowana w lecznictwie w celu przywrócenia rozregulowanego rytmu biologicznego ustroju (bezsenność). Ułatwia przystosowanie organizmu do nowej strefy czasowej.