Zabytki Krosna

Kościół i klasztor OO. Franciszkanów

Kościół i klasztor OO. Franciszkanów. Ulica Franciszkańska

O ile kościół farny jest niewątpliwie najwspanialszym i najbogatszym kościołem miasta, to kościół franciszkański jest budowlą bezsprzecznie najstarszą.

Franciszkanie pojawili się w Krośnie już w drugiej połowie XIII stulecia, w ramach akcji misyjnej prowadzonej na Rusi przez biskupów lubuskich. Pierwotnie osiedlili się przy niewielkiej, jednoprzestrzennej, kamiennej kaplicy zlokalizowanej jeszcze w przedlokacyjnej osadzie krośnieńskiej. Relikty tamtej, najstarszej w Krośnie budowli sakralnej, odnaleźć można w dolnych partiach prezbiterium dzisiejszego kościoła. W wieku XIV i XV franciszkanie podjęli rozbudowę swej świątyni. Wpierw nadbudowali ją cegłą i nakryli gotyckim sklepieniem, a następnie rozbudowali o ceglany pseudohalowy korpus nawowy, ze sklepieniem wspartym na czterech kamiennych filarach międzynawowych.

Tak zakomponowana bryła zewnętrzna kościoła przetrwała bez większych zmian do początków XVII wieku. W roku 1615 w narożniku między prezbiterium a nawą południową kościoła wzniesiono, zachowaną do dzisiaj, kopułową kaplicę Matki Boskiej Różańcowej, natomiast w 1618, wzdłuż nawy południowej, wybudowano - rozebraną w wieku XIX - kaplicę Męki Pańskiej.

W latach 1647-48 Stanisław Oświęcim - dworzanin króla Władysława IV - po śmierci swojej przyrodniej siostry Anny, wzniósł przy kościele franciszkańskim rodzinną kaplicę grobową p.w. N.P. Marii i św. Stanisława, która zwana jest powszechnie kaplicą Oświecimów. Na przełomie XVII i XVIII wieku wzdłuż zachodniej fasady kościoła wzniesiono kruchtę, dzwonnicę oraz kaplicę dla otoczonego kultem obrazu tzw. Matki Boskiej Murkowej (dzisiaj obraz ten przechowywany jest w neogotyckim ołtarzu głównym). Budowla w tym stanie przetrwała do roku 1872, kiedy to mocno uszkodził ją pożar, który wybuchł w mieście. W wyniku pożaru spłonęło niemal całe wyposażenie wnętrza świątyni (ocalało jedynie wyposażenie kaplic oraz kamienne nagrobki). Krosno utraciło w ten sposób jeden z najwspanialszych zespołów sakralnej sztuki dawnej o wyjątkowej wartości historycznej i artystycznej. Konsekwencją pożaru było zawalenie się gotyckiego sklepienia prezbiterium i zniszczenie konstrukcji dachu. Dzisiejszy wygląd świątyni jest wynikiem restauracji budowli przeprowadzonej w latach 1899-1904 pod kierunkiem arch. Tadeusza Stryjeńskiego i inż. Wiktora Sikorskiego. Efektem tych prac była regotycyzacja bryły kościoła poprzez zlikwidowanie większości jego elementów architektonicznych powstałych zwłaszcza w XVIII i XIX stuleciu. Z okresu tamtej restauracji pochodzi wykonana przez Jana Tabińskiego polichromia prezbiterium i neogotyckie wyposażenie wnętrza; ołtarze, stalle, konfesjonały.

W przeciwieństwie do kościoła farnego, którego dzieje i fundacje artystyczne związane są z działalnością bogatego krośnieńskiego mieszczaństwa, dobrodziejami kościoła franciszkańskiego było przede wszystkim okoliczne rycerstwo i szlachta; świątynię tę upodobano sobie jako miejsce wiecznego spoczynku. Od początku wieku XV silne związki łączyły franciszkanów krośnieńskich z właścicielami zamku odrzykońskiego - Kamienieckimi herbu Pilawa. Wyrazem tych powiązań może być legenda o tunelu łączącym zamek odrzykoński ze świątynią krośnieńską. Z przekazów historycznych wiemy, że już w XV wieku Kamienieccy posiadali grobowiec rodzinny w prezbiterium kościoła. Za pośrednictwem Barbary z Kamienieckich Mniszchowej franciszkanie związali się również z możną rodziną Mniszchów, którzy podobnie jak Kamienieccy, czy Oświęcimowie byli mecenasami sztuki i dobroczyńcami klasztoru i kościoła krośnieńskiego.

Nagrobki kamienne we wnętrzu kościoła

Kościół franciszkański w Krośnie szczyci się posiadaniem czterech wybitnych dzieł rzeźby nagrobnej, które - choć mocno uszkodzone - przetrwały pożar wnętrza świątyni w 1872 roku.

Nagrobek Jana Kamienieckiego wojewody podolskiego (zm. 1560), dostawiony do północnej ściany prezbiterium, w sąsiedztwie ołtarza głównego, jest dziełem włoskiego rzeźbiarza Jana Marii Padovano. W wysokiej niszy, ujętej po bokach kompozytowymi kolumnami, mieści się marmurowa płyta z postacią leżącego rycerza. Twarz Kamienieckiego okolona długą brodą została wymodelowana bardzo starannie, o wyraźnych znamionach portretowości. Miecz u boku, hełm u stóp i buzdygan w ręku, dopełniają rycerskich treści monumentu. Na fryzie wykuty napis IOHANNES MARIA ITALUS DE PADVA. Nagrobek krośnieński jest najstarszym sygnowanym dziełem tego wybitnego artysty. Inne pomniki nagrobne jego dłuta zdobią wnętrza katedr w Krakowie, Gnieźnie, Kielcach, czy Tarnowie.

W bezpośrednim sąsiedztwie pomnika Kamienieckiego znajduje się nagrobek Jadwigi z Włodków Firlejowej wykonany w 1611 roku przez włoskiego rzeźbiarza Łukasza Reitino. Fundowany przez Piotra Firleja kasztelana zawichojskiego, wzniesiony został z różnobarwnych marmurów. Postać zmarłej leżąca na sarkofagu ujęta jest parą gładkich kolumn wspierających przerwany przyczółek z kartuszem herbowym. W dolnej strefie cokołu nagrobka ryta sygnatura artysty LVGANO REITINO DE LVGANO ITALIANO FECIT A.D. 1611 CRACOVIAE. To doskonałe dzieło rzeźbiarskie, zdradzające elementy stylowe wczesnego baroku, jest jedną z dwóch zachowanych w Polsce prac tego włoskiego artysty, współpracownika Giovanniego Trevano - nadwornego architekta króla Zygmunta III Wazy.

Po prawej stronie prezbiterium wznosi się monumentalny nagrobek Barbary z Kamienieckich Mniszchowej (zm. 1569). Jego twórcą, jak głosiła zatarta w wieku XIX sygnatura, był rzeźbiarz lwowski Jakub Trwały, natomiast fundatorem zapewne syn Barbary, wojewoda sandomierski Jerzy Mniszech. Ten pomnik nagrobny najbardziej ucierpiał podczas pożaru kościoła w roku 1872. W wyniku niezbyt fachowych prac restauratorskich, przeprowadzonych w latach 80-tych XIX wieku, całość pokryto warstwą gipsu, pokostu i farb olejnych, przez co zatarto szlachetność użytego przez artystę materiału i zniekształcono pierwotny wyraz artystyczny monumentu. W roku 1994 rozpoczęto konserwację nagrobka, dzięki której w najbliższym czasie pierwotne walory plastyczne tego dzieła rzeźbiarskiego, przesyconego w warstwie ornamentalno-architektonicznej elementami manieryzmu niderlandzkiego, zostaną odsłonięte i właściwie wyeksponowane. W trakcie prac konserwatorskich nagrobka - w maju 1994 roku - miało miejsce niecodzienne odkrycie. Za strukturą rzeźbiarsko-architektoniczną zwieńczenia monumentu odsłonięte bowiem fragmenty średniowiecznych malowideł ściennych, które przebywały za nagrobkiem ponad czterysta lat.

W wyniku skomplikowanych prac konserwatorskich wykonano transfer równoczesny dwóch warstw malowidła, to znaczy zdjęto je wraz z tynkiem ze ściany i przełożono na nowe, przenośne podobrazie, umożliwiając tym samym ekspozycję tych niezwykle cennych kompozycji w dowolnym miejscu na ścianie kościoła. Jak dowodzą przeprowadzone już specjalistyczne badania odkrytych malowideł, warstwa starsza ze sceną Męczeństwa św. Sebastiana, malowana techniką fresku suchego, powstała ok. roku 1400, natomiast młodsza, z kompozycją przedstawiającą św. Anną Samotrzeć z figurą rycerza donatora, namalowana została techniką kazeinowo-wapienną po roku 1500.

Odkrycie krośnieńskie jest wydarzeniem dużej wagi, gdyż odsłonięte i zakonserwowane fragmenty średniowiecznej polichromii kościoła są bez wątpienia najstarszymi kompozycjami malarskimi znanymi z terenu Polski południowo-wschodniej. Scena ze św. Sebastianem jest zarazem najstarszym znanym przedstwieniem tego świętego w sztuce polskiej.

Przechodząc do północnej nawy bocznej kościoła dostrzegamy nagrobek dwukondygnacyjny Jana Jędrzejowskiego (zm. ok. 1597) i jego żony Elżbiety. Ufundowany prawdopodobnie jeszcze za życia Jędrzejowskiego (w inskrypcji epitafijnej pozostawiono wolne pole do wpisania daty śmierci zmarłego) jest zapewne dziełem któregoś z krakowskich rzeźbiarzy pracujących w ostatniej ćwierci XVI wieku.

Obecny gmach klasztoru franciszkańskiego wzniesiony na przełomie XV i XVI wieku, oparty o południowo-wschodni narożnik wewnętrznego muru obronnego, w 1591 roku został nadbudowany o piętro przez Jerzego Mniszcha - wojewodę sandomierskiego. W refektarzu klasztornym zachował się drewniany belkowy strop z tego czasu, z napisem łacińskim wyrytym na tragarzu środkowym.

Zobacz też:
• Kaplica Oświęcimów

• Lista zabytków