Słownik

Słowniczek terminów nie zawsze znanych

entre cour et jardin - typ pałacu (pomiędzy dziedzińcem i ogrodem) szczególnie popularny we Francji w okresie baroku, odznaczający się ścisłą symetrią, składający się zwykle z korpusu głównego i skrzydeł, między którymi znajdował się dziedziniec reprezentacyjny, po przeciwnej stronie zabudowań znajdował się rozległy ogród.

gmerek - znak kamieniarski umieszczany na powierzchni kamienia dla ułatwienia montażu elementów lub jako sygnatura autora dzieła, pracownika warsztatu budowlanego. W innym znaczeniu gmerek to znak osobisty i rodzinny polskich mieszczan i chłopów umieszczany na pieczęciach i sygnetach.

loggia - inaczej balkon wnękowy, pomieszczenie zawarte w bryle budynku, lecz otwierające się na zewnątrz, z kolumną lub arkadami zamiast ściany.

lunety - małe sklepienia, poprzecznie usytuowane do osi sklepienia głównego, zwykle kolebkowego, najczęściej obejmują otwór okienny.

łuk tęczowy - w architekturze wielka arkada oddzielająca prezbiterium od części głównej, belka umocowana w filarach tego łuku, na której stawiano krucyfiks często w asyście św. Jana, Matki Boskiej lub Marii Magdaleny nazywa się belką tęczową.

manieryzm - kierunek w sztuce - zwłaszcza włoskiej - dominujący od 3 do 4 ćwierci XVI stulecia, wyrosły na gruncie dojrzałego renesansu, oparty o teoretyczne podstawy wynikające z założeń włoskiej doktryny historyczno-artystycznej. W sztuce polskiej termin ten odnieść można do większości dzieł artystycznych powstałych od schyłku wieku XVI do połowy XVII stulecia. Cechą znamienną dzieł powstałych w Polsce i całej Europie Północnej jest zerwanie z antycznymi zasadami komponowania, przesadna dekoracyjność i ornamentacja - horror vacui (obawa przed pustym miejscem). Ornamentykę o genezie antycznej zastąpiono północną - głównie niderlandzką stosując najczęściej ornament okuciowy, kartuszowy, kartuszowo-zwijany i małżowinowo-chrząstkowy.

panoplia - motyw dekoracyjny składający się z krzyżujących się elementów uzbrojenia, sztandarów, proporców, zbroi, wkomponowany w określony kształt geometryczny, charakterystyczny dla architektonicznej rzeźby renesansu i baroku.

portal - opracowane architektoniczne i rzeźbiarsko obramienie drzwi.

portyk - w architekturze przedsionek bądź obejście dookoła budynku, osłonięte dachem, którego konstrukcja wsparta jest na kolumnach lub filarach najczęściej osłania wejście główne.

regotycyzacja - tzw. przywrócenie stanu pierwotnego budowli gotyckiej poprzez usunięcie wszystkich późniejszych nawarstwień z ewentualnym odtworzeniem i rekonstrukcją zniszczonych elementów gotyckich.

ryzalit - wysunięta do przodu część budynku, tworząca z nim organiczną całość, rozróżnia się ryzality środkowe - akcentujące oś główną elewacji, ryzality boczne i narożne. Ryzality pozorne tworzy się przez zwiększenie na pewnym odcinku grubości muru bez zmian układu wewnętrznego budynku.

stalle - okazałe, reprezentacyjne ławy drewniane lub kamienne ustawione zwykle pod ścianami prezbiterium w kościołach katedralnych, kolegiackich lub klasztornych, przeznaczone dla duchowieństwa lub dygnitarzy świeckich, oparcia wysokie bogato zdobione, często z baldachimem. Ławy przeznaczone dla rajców miejskich nosiły nazwę stalli radzieckich.

sztukaterie - dekoracja architektoniczno-rzeźbiarska wykonywana ze stiuku - masy sporządzonej z wapna, piasku marmurowego, gipsu i kleju, a także z samego gipsu lub cementu. Odlewano ją fragmentami i przymocowywano na miejscu bądź robiono z narzutu i ciągniono według szablonu.

tondo - koło, obraz lub rzeźba o okrągłym kształcie.

wirydarz - kwadratowy lub prostokątny ogród wewnątrz zabudowań klasztornych, zwykle otoczony krużgankiem, z czasem nazwa przeszła na niewielkie ogrody ozdobne przy budowlach świeckich.

Słowniczek opracowano na podstawie:
• Słownik terminologiczny sztuk pięknych pod red. Stefana Kozakiewicza, wyd. I, Warszawa 1969, K. Zwolińska, Z. Malicki
• Mały słownik terminów plastycznych, wyd. IV, Warszawa 1993, M. Kurzątkowski
• Mały słownik ochrony zabytków, Warszawa 1989

• Lista zabytków